“Inseks”: voortplanting bij insecten

Door Gisette Serefina

In de insectenwereld bestaat er geen romantiek wanneer het de voortplanting betreft. Het is een groep organismen die het bijna uitsluitend op de praktische kant van hun voortbestaan gemunt hebben. De procreatie is duur, energie intensief en vaak ronduit gevaarlijk voor het betreffende insect. Toch kan niet gezegd worden dat insecten niet om de aandacht van hun uitverkorene concurreren. Meestal is het mannetje dat voor de aandacht van het vrouwtje presteert. Maar er zijn gevallen waar het omgekeerde gebeurt. In de insectenwereld komt enorme diversiteit aan voortplantingsgedrag voor en het is dus de moeite waard te verkennen.

Er zijn diverse manieren waarop insecten zich voortplanten. Ondanks de enorme diversiteit onder de insecten voor wat hun woonmilieu zijn toch hun voortplanting strategieën relatief goed bestudeerd.

Seksuele voortplanting 

Bij de insecten komt seksuele voortplanting het meest voor. Dit is het bekende mannetje- vrouwtje model waarin het vrouwtje door het mannetje wordt bevrucht gedurende copulatie. Gedurende copulatie wordt een eicel van het vrouwtje door zaadcellen van het mannetje bevrucht. Na een ontwikkelingsperiode dat naar insectensoort verschilt, legt het vrouwtje haar eieren die dan na een incubatieperiode het jong voortbrengt. Het jong ondergaat verschillende ontwikkelingsfasen totdat het uiteindelijk de volwassenheid bereikt. Afhankelijk van het soort insect kunnen deze ontwikkelingsfasen zo kort als een week en zo lang als jaren duren. Deze transformatie van ei tot volwassen insect heet metamorfose. Er zijn talloze bekende insecten die deze ontwikkeling ondergaan: de mug, de kakkerlak, de wants en de vlinder ondergaan allemaal metamorfose, elk naar eigen soort. 
Typisch van elk soort legt het vrouwtje haar eieren op een veilige plek waar het jong dat voortkomt gemakkelijk toegang heeft tot de nodige passende voeding. Hoeveel eieren het vrouwtje legt hangt van de beschikbare middelen en het soort insect af. Zo kan de mug meer dan duizend eieren per dag leggen.

Niet- seksuele voortplanting

Een aantal insectensoorten is tot parthenogenesis in staat. Deze vorm van reproductie komt vooral voor bij sociale insecten zoals mieren, termieten en bijen waar vrouwtjes (werkbijen en koninginnen) uit bevruchte eieren en mannetjes (darren) uit onbevruchte voortkomen. 
Bij de bladluizen komt niet alleen parthenogenesis voor maar ook wordt het jong levend geboren; de ontwikkelingsfasen van ei- en larvenstadia vinden in het lijf van het vrouwtje plaats.  
Buitengewoon is het geval van sommige schildluizen die zowel mannelijke en vrouwelijke geslachtorganen bezitten. Omdat deze insecten zich niet van hun blad af verplaatsen is het ideaal. Die schildluizen zijn hermafrodiet!

Seksueel gedrag

Insecten dansen, worstelen, zingen, acteren en vechten uit concurrentie om een kans tot paren. Ze zenden signalen in licht en geur uit om een kans te kunnen procreëren. Weer anderen bieden hun aanstaande paar voedsel aan of offeren zichzelf op als voedsel voor een kans op voortplanting.

De dans
De honingbijen zijn bekend om hun kwispeldans en rondedans. Zij gebruiken deze dansen om met elkaar te communiceren over de ligging van voedsel- en waterbronnen. Hoewel dit gedrag niet direct te maken heeft met de voortplanting, heeft het wel te maken met de duurzaamheid van de bijenkorf. Binnen de bijenkorf communiceren de werkbijen en de koningin door middel van de tast en chemische signalen. Wanneer een bijenkoningin ziek wordt of dood gaat zorgen de werkbijen ervoor dat zij vervangen wordt en dus voortplanting verzekerd wordt.
Bij de sociale insecten zoals de bijen, mieren en termieten voltrekt het paren zich gedurende een zogenaamde paringsvlucht.

De worsteling
Een waterjufferpaar worstelt in een mooie hartvormige positie tijdens copulatie. In hun geval zijn het de visuele aanwijzingen, aantrekkelijke felle kleuren van het vrouwtje, die het mannetje aantrekken. Hij grijpt haar bij de nek met een speciaal tang- achtig orgaan aan zijn onderlijf en houdt haar zo stabiel gedurende de coitus. 

De zang
Het maken van geluid is welbekend gedrag bij insecten om een paar aan te lokken. Dit geluid klinkt bij de mens als gezang in de oren. Bij de sprinkhaan wrijven de mannetjes hun vleugels tegen een rij knobbeltjes aanwezig op de binnenkant van hun achterpoten. Dit gezang wordt stridulatie genoemd en het trekt volwassen vrouwtjes aan. Hoe hard of zacht de stridulatie is, en de betrokken frequenties van de zang hangt van het soort sprinkhaan af. Het paringsritueel is ook afhankelijk van de biologische volwassenheid van het vrouwtje. Copulatie neemt in een traditionele ‘rug- buik’ positie plaats waarbij het mannetje het vrouwtje monteert. Bij verschillenden soorten cicade, kevers en wantsen komt een soortgelijk gedrag voor. 

Muggen
Bij de muggen is het de frequentie van de vleugelslag van het mannetje die het vrouwtje aantrekt. De vleugelslagfrequentie is heel specifiek. Uit  wetenschappelijk onderzoek blijkt dat als vrouwtjes van nauwverwante soorten muggen samen aan de vleugelslag frequentie van een specifieke mannetjesmug worden blootgesteld, dat alleen het vrouwtje van het soort in kwestie op het gezang afgaat. Net zoals bij de sociale insecten vindt copulatie gedurende een paringsvlucht in de lucht plaats. Dit is dan de reden waarom men soms een grote wolk muggen boven iemands hoofd ziet vliegen terwijl die persoon niet gebeten wordt. 

De strijd
Bij de Herculeskever, de grootste levende kever van de wereld, strijden de mannetjes als gladiatoren tegen elkaar om de aandacht van een vrouwtje. Soms verwonden deze mannetjes elkaar zodanig dat er doden vallen. 

De tentoonstelling
De vliegen in de familie Diopsidae hebben hun facetogen op lange steeltjes aan beide kanten van het hoofd. Hoe langer de steeltjes hoe aantrekkelijker voor het vrouwtje. In sommige soorten van deze vliegen stellen de mannetjes zich op een rijtje op om bezichtigd en gekozen te worden door de volwassen vrouwtjes. Het is net een schoonheidsverkiezing!

Het offer
Bij verschillende insecten bereidt het mannetje een smakelijk voedingspakketje voor het vrouwtje en presenteert dit voor de aanvang van zijn benadering. Dit pakketje noemt men een spermatofoor en bevat een mengsel van proteïne en zaadcellen. Dit leidt het vrouwtje af zodat copulatie gemakkelijker plaats kan vinden terwijl het vrouwtje smult.

Het slachtoffer
Het mannetje van de bidsprinkhaan geeft zijn leven voor de voortplanting. Bij dit insect doet het vrouwtje aan seksueel kannibalisme waarbij zij na copulatie vaak het mannetje onthoofd of helemaal opvreet.

Inseks: Bizar

Er komen in de insectenwereld een aantal bijzondere seksuele gedragingen voor die ronduit bizar te noemen zijn. Het seksueel gedrag bij bedwantsen wordt als traumatisch gecategoriseerd. In hun geval valt het mannetje zijn paar aan met zijn aedeagus, oftewel de penis. Hij steekt het vrouwtje in de flank met zijn aedeagus en verwondt het vrouwtje terwijl hij in de wond ejaculeert. De zaadcellen zwemmen door het insectenbloed naar de eierstokken voor de bevruchting. De verwonding van het vrouwtje is nadelig voor de vruchtbaarheid en algemene gezondheid van het vrouwtje omdat de penis van de bedwants ook ziekte veroorzakende bacteriën over kan dragen bij zijn ongelukkige paar. Het is ook een van de redenen waarom de mortaliteit hoog is de koloniën van bedwantsen. Binnen deze gedraging is ook vastgelegd dat mannetjes pardoes andere mannetjes aanvallen en insemineren. Deze gedraging wordt homoseksuele inseminatie genoemd. Bij een bepaald soort bedwants is vastgesteld dat wanneer homoseksuele inseminatie plaatsvindt de zaadcellen van de aanvaller naar de zaadzak van het slachtoffer migreren en daarna door het slachtoffer in een vrouwtje terechtkomen door ejaculatie gedurende een paring. Er is dus een goede reden voor de homoseksuele inseminatie.

In een grot in Brazilië is niet zo lang geleden een bladluis ontdekt waar het vrouwtje een penis heeft en het mannetje een vagina! De ‘Neotrogla curvata’ vrouwtje copuleert met het mannetje dat in zijn vagina ejaculeert. De zaadcellen worden in de penis opgevangen en gebruikt voor de bevruchting van het vrouwtje.