Stòki en oliba
De vergeten tandenborstels van onze eilanden
Stòki, in het Nederlands vertaald als stokje, is een klimmende heester of ook wel een kleine boom waarvan de dikke stammen typisch grijsachtig van kleur zijn. De wetenschappelijke naam is Capparis flexuosa; maar ook bekend met namen zoals o.a. bay leaf caper, bottle cod root, caper tree, hurihuri, palo barba de indio, rabá, yerba di mosterd en vela de muerto.
Verder kenmerkt deze heester zich door kronkelende en gedeeltelijk op de grond liggende stammen, die weer opwaarts proberen te groeien. Deze twijgen vormen weer op hun beurt een verwarrende massa. De binnenkant van de stam en stengel is geel en heeft een penetrante mosterdsmaak. Misschien daarom ook de naam mosterd. De bladeren zijn kort gesteeld, leerachtig en ovaal tot langwerpig, met dikwijls een ingesnoerde top. De witte tot lichtgroene bloemen geuren naar zachte parfum wanneer ze in de late avond opengaan. De volgende morgen bij zonsopgang vallen ze af en de vele meelraden die boven de bloemen uitsteken, liggen als korte zilveren varens op de grond. De vruchten zijn rolrond, glad, diep ingesnoerd en verschillen van grootte. Rijp zijn ze roestbruin van kleur, gaan overlangs open, waarbij de rode binnenkant zichtbaar wordt.
Gebruik
Deze boom komt vanaf Mexico tot en met Argentinië voor, inclusief de Caribische eilanden. Op Aruba is de boom zeldzaam. Bij huidziektes wordt met een afkooksel van de bladeren de huid behandeld. Het zaadomhulsel is een krampstillend middel. Een afkooksel van de wortels en bast wordt als urinedrijvend middel gebuikt. Dit moet slap klaargemaakt worden omdat de wortels een zeer bijtende werking hebben en blaren kunnen veroorzaken.
Roddelen
Vroeger, in de tijd toen mijn moeder nog jong was, had niet iedereen op Curaçao tandpasta en tandenborstels. Mensen gebruikten hiervoor in de plaats stòki om hun tanden te poetsen. Mijn moeder had tot haar negende jaar geen tandenborstel gekend. Ganchi, haar moeder, kocht lange takken stὸki op de markt; die werden dan thuis in kleinere stukken gesneden en ieder kind kreeg een stukje, waar die heel zuinig op moest zijn. Oudere mensen liepen de hele dag met de stòki in de mond te kauwen of staken die achter het oor om het zo te bewaren. Veel vrouwen konden heel gemakkelijk met de stòki in de mond praten, terwijl het blaadje wat uit de mond stak heel sierlijk op en neer danste. De mond bewoog bijna niet bij het praten, waardoor er beweerd werd dat vrouwen met de stòki in de mond goed konden roddelen. ‘s Avonds deed men de stòki in een glas met water om het goed te houden voor de volgende dag.
Schoonmoeder
Verliefde jongens brachten stòki mee voor de toekomstige schoonmoeder om haar te behagen, want schoonvaders waren in die tijd heel streng. Op deze manier kon een jongen in het geheim zijn meisje kussen. Af en toe gebruik ik de thee van de bast om een wond die vuil is met pus hiermee te behandelen.
Ook als mannen naar de kapper zijn geweest en er is een vuil scheermesje gebruikt, kunnen vooral achter bij het hoofd de haarvaatjes gaan ontsteken met pus. Ook in die gevallen behandel ik het met de bast van de stòki. Je moet hiermee voorzichtig zijn want de bast is heel scherp en bijtend. Sommige mensen, vooral mannen vonden de stὸki als tandenborstel ondanks de scherpe smaak toch nog te slap smaken en prefereerden hiervoor oliba takjes.
Oliba
De wetenschappelijke naam van de oliba is Capparis cynophallophora met volknamen zoals black willow, Jamaican caper, black caper, olivo, palo de diablo en mostaza. Hij groeit vanaf Zuid Florida, de Bahama’s, Argentinië, zuid Mexico, Centraal America, Brazilië, Aruba, Bonaire, Curaçao en in het Noorden van Venezuela. De boom is dichtbebladerd met leerachtige, elliptische of langwerpige tot lancetvormige bladeren, die aan de onderzijde bedekt zijn met grijze schubben; jonge bladeren zijn langs de middennerf dichtgevouwen, zodat alleen de grijsbruine onderkant te zien is; jonge plantjes hebben lijnvormige bladeren. De witte bloemen verkleuren later lila tot donkerpaars; de vrucht is rolrond, openspringend met twee kleppen en aan de binnenzijde oranjerood.
Indianen
In Valencia in Venezuela worden de takken met bladeren in bundels verkocht om mee te baden; een bekend gebruik afkomstig van de indianen. In Cuba worden de bladeren en takken gebruikt tegen venerische ziektes. Als vroeger het heel normaal en gewoon was dat zowel de stὸki als de oliba in de tuin of op het erf groeide, worden deze bomen steeds zeldzamer. Het wordt tijd we meer aandacht gaan schenken aan zulke belangrijke bomen, struiken en kruiden van onze eilanden die verloren dreigen te gaan; maar vooral ook ze te planten, te verzorgen en ze te gebruiken.
Dinah Veeris
Oprichter van Dinah’s Botanic and Historic garden “DEN PARADERA”. Schrijfster van “Van Amandel tot Zjozjoli” & “Afrikantje”
E mail: dinahveeris@yahoo.com.
Website: www.dinahveeris.com
Botica’s die de producten van Dinha verkopen
- Janwe
- Juliana
- Cerrito
- Piscadera
- Muizenberg
- Jan Noorduynweg
- Otrobanda (Colon)
- Palu Blancu
- Vredenberg
- Tera Kora
