Het Aaltje: de Assepoester in de gezondheid van mens, dier en plant

De nematologie is de wetenschappelijke discipline in de studie van nematoden of rondwormen. Nematologisch onderzoek, zoals de meeste gebieden van de wetenschap, is gebaseerd op observaties en het opnemen van deze waarnemingen. Hoewel nematologisch onderzoek dateert uit de tijd van Aristoteles, of zelfs eerder, is nematologie als zelfstandige discipline pas in het midden tot eind van de 19e eeuw komen te bestaan. In de modern academische wereld wordt deze discipline vaak samengevoegd met de entomologie oftewel insectenleer.

Een nematode is een bepaald type ongesegmenteerde worm, met name rondworm. Ze behoren tot de stam van de Nematoda. Deze wormen zijn anders dan de gelede wormen zoals, regenwormen en platwormen.
Nematoden of aaltjes zijn zeer verschillend in hun morfologische kenmerken, elke groep toont morfologische aanpassingen aan de omgeving waarin ze wonen. De aaltjes die in de grond leven zijn zeer klein; veel mariene soorten hebben lange en ingewikkelde stoppels en parasitaire soorten manifesteren verbazingwekkend groot reproductieve potentieel en zijn normaal gesproken groter. Er zijn naar schatting ongeveer 27.000 soorten nematoden bekend bij de wetenschap. Schattingen van het werkelijke aantal soorten die nog moeten worden beschreven, zijn gebaseerd op enkele duizenden insecten en miljoenpoten, duizenden en miljoenen uit gewervelden in de oceaan, en op miljoenen monsters uit het slijk op de zeebodem.

Aaltjes

Aaltjes komen van de diepten van de oceaan tot de bergtoppen voor, en in de meest extreme omgevingen. Een schopvol aarde kan meer dan een miljoen nematoden bevatten! Omdat nematoden zo talrijk zijn en letterlijk overal te vinden zijn, is wel eens gespeculeerd dat als we alles van onze planeet zouden verwijderden behalve de aaltjes, dat de topografie van de aarde toch herkenbaar zou zijn.

Nematoden zijn niet alleen talrijk in de grond en in het slijk op de zeebodem, maar ook als parasieten van planten, en in het slijk op de bodem van de zee, maar ook als parasieten van alle bekende diergroepen, waaronder van de mens. Ze vormen een van de belangrijkste groep organismen die in feite nauw geassocieerd zijn met de mens.

Ziekteverwekkers

Er wordt verondersteld dat zo’n 5000 soorten nematoden parasieten van gewervelde dieren en mensen zijn. Enkele van de meest bekende voorbeelden worden hier genoemd:
Dracunculiasis: Het oudst geschreven verslag van een nematode “waarneming” komt in het Oude Testament in de Bijbel, in het vierde boek van Mozes, voor: “En de Heer zond vurige slangen onder het volk, en zij beten het volk, en veel Israëlieten stierven”. Sommige archeologische onderzoekers hebben gezinspeeld op het feit dat de Bijbelse tekst zou kunnen verwijzen naar de Guinea-worm (Dracunculus medinensis), die Guinea wormziekte veroorzaakt. De Guinea worm parasiteert watervlooien en deze watervlooien leven in waterreservoirs. Zodra iemand de watervlo per ongeluk met het water inneemt, komt de worm vrij en ontwikkelt zij zich verder in het menselijk lichaam. Zij komt uiteindelijk onder de huid, vooral bij de benen en voeten terecht en boort zich door de huid heen naar buiten. De wond wekt op die plek een hevig vurige sensatie op, waardoor men het liefst het desbetreffende ledemaat in het frisse water wil dompelen. De worm ontsnapt zo het water in en er vangt een nieuwe besmettingscyclus aan. De volwassen worm kan een lengte van maar liefst 100 centimeter bereiken. Het kan weken duren voordat de worm helemaal uit het wondje kan ontsnappen.
De Guinea worm is een organisme dat gewikkeld rond een stokje waar te nemen is in het insigne van de geneeskunde, de Æsculapius genoemd. Gelukkig is deze vreselijke ziekte momenteel vrijwel uitgeroeid. De incidenties zijn wereldwijd drastisch gedaald van bijna 3,5 miljoen gevallen in meer dan 20 verschillende landen in 1986 naar 126 gevallen in vier Afrikaanse landen in 2014 (Wikipedia).

Elephantiasis

Elephantiasis: De nematode Wuchereria bancrofti treft meer dan 100 miljoen mensen in tropische delen van de wereld. Zij kan tot een lengte van 10 cm uitgroeien. Dit aaltje wordt verspreid door muggenbeten. Zij beschadigt het lymfestelsel en veroorzaakt grote slopende zwellingen in verschillende delen van het lichaam en wordt elephantiasis of in Suriname ‘bigifoetoe’ genoemd.

Aarsmaden: Aarsmaden zijn ongevaarlijke aaltjes van het geslacht Enterobius die het rectale kanaal koloniseren. Ze kunnen zeer vervelende klachten veroorzaken waaronder hevige jeuk rond de anus. De vrouwtjeswormen kruipen ’s nachts door de anus naar buiten en leggen eitjes op de huid rond de anus. In de ontlasting zijn soms kleine, bewegende witte of witgele aarsmaden zichtbaar. Aarsmaden komen vooral bij kleine kinderen voor en worden in het Papiaments ‘wangui’ genoemd.

Dirofilariose: een ander voorbeeld van ziekten veroorzaakt door nematoden is de hartworm infectie bij honden. De hartworm wordt ook overgebracht door muggenbeten. De Dirofilaria nematode parasiteert de hartspier en, indien onbehandeld, zal dit uiteindelijk de dood van de besmette dieren veroorzaken. Hoewel zeldzaam, komt deze nematode soms ook bij de mens voor.
Sommige soorten nematoden leven in de maag van dieren en voorkomen dat ze voldoende voedingsstoffen kunnen opnemen om goed te kunnen groeien. Zo’n soort nematode is de gigantische ‘Placentonema gigantissimum’ die in het vruchtwater van de potvis leeft en de ontwikkeling van de foetus hindert. Deze nematode is de grootste tot nu toe bekend en kan wel een lengte van acht meters bereiken!

Parasitaire voedselinfecties

Soms ontstaat besmetting met aaltjes via voedsel, water en slechte hygiëne. Een voorbeeld van parasitaire voedselinfectie is Trichinellose. Trichinellose is een menselijke ziekte voornamelijk veroorzaakt door het eten van onvoldoende verhit vlees dat ingekapselde nematoden bevat. De Trichinella spiralis is een nematode die in het vlees van wilde dieren voorkomt, met inbegrip van varkens. In de maag worden de ingekapselde nematodenlarven blootgesteld aan maagzuur waardoor de cysten oplossen en de nematoden vrijgeven. Ze dringen de wanden van de dunne darm en andere organen binnen, waar ze uitgroeien tot volwassen wormen. De symptomen van trichinellose zijn diarree, braken, koorts, spierpijn en spierzwakte, oedeem, en in het ergste geval kan trichinellose tot hartspierziekte, neurologische complicaties en zelfs de dood leiden.

Planten

Wortelknobbelaaltjes: De meeste nematoden die planten aantasten leven in de grond en voeden zich met plantenwortels. Ze verminderen de capaciteit van de plant om water en voedingsstoffen op te nemen. Vooral in een warm klimaat verminderen ze ook de tolerantie van de plant voor andere stress zoals droogte.

Wortelschade nematoden: Zo’n parasiet behoort tot het geslacht Pratylenchus. Symptomen van nematodeziekte zijn vaak algemene symptomen van wortelstress. De wonden kunnen pas worden waargenomen door de plant uit de grond te trekken. Lage tot matige populaties van deze nematoden kunnen geen zichtbare symptomen veroorzaken boven de grond. Hoge nematode bevolking en infectie van jonge planten kan leiden tot dwerggroei, en voedingsstoffen en water tekorten. Uiteindelijk sterven de plantjes af. Veel plantensoorten zijn getroffen door deze ziekte, waaronder pinda’s, aardappelen en diverse fruitbomen.
Sommige nematoden kunnen andere ziekteverwekkers zoals virussen overdragen wanneer ze zich van de planten voeden. Die besmettingen kunnen dodelijk zijn voor de planten.

Jagers

Sommige nematoden vallen uitsluitend insecten aan, en helpen om insectenplagen te bedwingen. In feite worden sommige van deze nematoden commercieel gekweekt en aangeboden voor de bestrijding van bepaalde schadelijke insecten als biologisch insecticide. De mol, krekels, vliegen, kevers en soortgelijke insecten die in de aarde leven zijn bezaaid met entomopathogene aaltjes van de geslachten Steinernema en Heterorhabditis.

Zelfstandig- levende nematoden
Een grote groep aaltjes leeft ‘zelfstandig’, in de aarde, zee en zoetwater bronnen. Ze voeden zich met bacteriën, schimmels, protozoa en zelfs andere nematoden, en spelen een zeer belangrijke rol in de voedselkringloop en afgifte van voedingsstoffen voor de groei van planten. Deze aaltjes zijn gunstig voor menselijke activiteiten.

Nematodenbestrijding

Chemische nematiciden: Soms worden chemische formuleringen als ontsmettingsmiddelen tegen nematoden in de aarde aangewend om ze te beheersen. Boeren behandelen vaak hun vee met chemische baden om dergelijke nematode plagen tegen te gaan. Ook eigenaren van huisdieren behandelen hun dieren met ontwormingstabletten. Echter, deze stoffen zijn in het algemeen zeer giftig en gevaarlijk voor de gezondheid van mens en milieu. Sommige nematiciden zijn verboden omdat ze gemakkelijk in de grond doordringen en het bodemwater verpesten.

Biologische nematiciden: Bepaalde nematoden zijn kwetsbaar voor biologisch schimmels van het geslacht Purpureocillium. P. lilacinum heeft veelbelovende resultaten voor toepassing als een biologische controle alternatief tegen de groei van de schadelijke wortelknobbelaaltjes.

Economische invloed

De aaltjes zijn een belangrijke maar onderbelichte groep organismen met hun invloed op de menselijke gezondheid en welzijn. Deze productieve en diverse groep wordt sterk onderschat in zijn potentieel om zowel de oorzaak als de oplossing te zijn van problemen die zich voordoen in de welzijn van mensen, planten en dieren. De economische gevolgen van deze groep zijn niet altijd even duidelijk, vooral ook door de onderbelichting. Echter, uit verschillende publicaties kan worden afgeleid dat het niet te verwaarlozen is:
Plantparasitaire nematoden zijn verantwoordelijk voor ongeveer 15% verlies aan gewassen per jaar wereldwijd, wat neerkomt op meer dan 7.800 miljoen dollar.
In 2009 de jaarlijkse kosten van naar schatting USD 276 miljoen te zijn wanneer de huidige aanbevelingen van de WHO voor de massa behandeling toegepast.
In 1997 heeft de Europese Unie $ 572.000.000 aan vlees- en de slacht inspecties uitgegeven in verband met Trichinellose.